1دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه سمنان، سمنان، ایران.
2استادیار، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه سمنان، سمنان، ایران (نویسنده مسئول)
3دانشیار، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه سمنان، سمنان، ایران.
4استادیار، گروه حقوق، دانشگاه سمنان، سمنان، ایران.
تاریخ دریافت: 04 آبان 1403،
تاریخ بازنگری: 22 بهمن 1403،
تاریخ پذیرش: 23 بهمن 1403
چکیده
ارتباط مسلمانان با غیرمسلمانان، بهویژه در جوامع اسلامی معاصر، یکی از چالشهای اساسی در حوزههای سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و حقوقی است. تصدّی مناصب حکومتی توسط غیرمسلمانان، بهعنوان بخشی از این ارتباط، در نظامهای مبتنی بر اصول فقه اسلامی، از جمله جمهوری اسلامی ایران، اهمیّت ویژهای دارد. این پژوهش با رویکردی توصیفی - تحلیلی به بررسی مبانی فقهی مرتبط با حقوق سیاسی اقلیّتهای دینی شناخته شده در قانون اساسی پرداخته و این پرسش را مطرح میکند که آیا از منظر فقه امامیه، تصدّی مناصب عمومی در سطوح مختلف حاکمیّتی برای غیرمسلمانان جایز است یا خیر؟ مطالعه تراث فقهی شیعه نشان میدهد که قواعدی مانند اصل عدم ولایت و قاعده نفی سبیل، دامنه حقوق سیاسی اقلیّتهای دینی را محدود کرده و مانع تصدّی مناصب حکومتی توسط آنها میشود. در مقابل، اصولی مانند قاعده اباحه، مساوات، عدالت و زرین اخلاق، امکان گسترش حقوق سیاسی اقلیّتها را فراهم میکند. در نظام جمهوری اسلامی ایران، این قواعد بهگونهای تلفیق شدهاند که مناصب ولایی مستقیم، نظیر ریاست قوه قضاییه و فرماندهی نیروهای مسلح، برای غیرمسلمانان، غیرقابل تصدّی است. اما در مناصب غیرمستقیم ولایی یا مشاغل تخصّصی و اجرایی، مشارکت آنان به صورت محدود به رسمیّت شناخته شده است. این پژوهش نشان میدهد که نظام اسلامی ایران، با حفظ اصول ولایی و شریعتمحوری، امکان مشارکت اقلیّتهای دینی را در چارچوبی مشخّص فراهم کرده و به تحقق حکمرانی عادلانه و همگرایی اجتماعی کمک میکند.
1PhD student in Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law, Semnan University, Semnan, Iran.
2Assistant Professor, Department of Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law, Semnan University, Semnan, Iran (Corresponding Author)
3Associate Professor, Department of Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law, Semnan University, Semnan, Iran.
4Assistant Professor, Department of Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law, Semnan University, Semnan, Iran.
چکیده [English]
The issue of interaction between Muslims and non-Muslims in contemporary Islamic societies has long been addressed within the framework of Islamic jurisprudence, particularly in relation to governance and public authority. A central jurisprudential question concerns the permissibility of non-Muslims assuming public offices within Islamic political systems, including the Islamic Republic of Iran. Adopting a descriptive analytical method, this study examines the jurisprudential foundations governing the political rights of officially recognized religious minorities and evaluates the scope of their eligibility for public office from the perspective of Imami jurisprudence. An examination of Shi‘i juridical sources demonstrates that principles such as the presumption of non-authority (aṣl ʿadam al-wilāyah) and the rule of nafy al-sabīl constitute fundamental constraints on granting governing authority to non-Muslims, particularly in positions involving direct guardianship, decision-making, or sovereignty over Muslims. Conversely, jurisprudential principles such as the presumption of permissibility (aṣl al-ibāḥah), justice, equality before the law, and ethical considerations allow for a limited recognition of political participation in non-authoritative domains. Within the jurisprudential and constitutional structure of the Islamic Republic of Iran, these principles are harmonized in a manner that restricts positions of direct wilāyah such as senior judicial authority and military command to Muslims, while permitting the engagement of religious minorities in administrative, executive, and specialized roles that do not entail jurisdiction over Muslims. This study concludes that the Iranian Islamic system, while adhering to the foundational doctrines of wilāyah and Sharia-centered governance, accommodates a defined and jurisprudentially justified scope of participation for religious minorities, thereby preserving the integrity of Islamic authority while contributing to social stability and juridical coherence.
کلیدواژهها [English]
Political Rights, Religious Minorities, People of the Book, Wilāyah, Nafy al-Sabī
مراجع
- قرآن کریم.
- قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
ابن منظور، محمد بن مکرم (1408ق)، لسان العرب،ج11، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ابنعربی، محمد بن عبدالله (بیتا)، احکام القرآن، ج1، بیروت: دار الجیل.
احمدی میانجی، علی (1389)، مکاتیب الأئمه علیهم السلام، ج4، قم: مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث.
ارسطا، محمدجواد (1394)، قاعده عدم ولایت، دوفصلنامه فقه حکومتی، سال دوم، پیش شماره سوم، 1-15.
خمینی(امام)، سیدروح الله (1392)، استفتائات امام خمینی(ره)، ج1-2، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
خمینی(امام)، سید روح الله (1421ق)، کتاب البیع، ج2، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)
خمینی(امام)، سید روح الله (1434ق)، موسوعه الإمام الخمینی، ج22-23، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
خمینی(امام)، سید روح الله (1368)، تحریرالوسیله، ج2، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
پیروز، علی آقا (1395)، بررسی تفویض ولایت از سوی فقیه و لزوم احراز عدالت مدیران، نشریه علوم سیاسی (دانشگاه باقر العلوم(ع))، 76. 101-122.
جزایری، ابوبکر (1424ق)، أیسر التفاسیر لکلام العلی الکبیر، ج1، مدینه: مکتبه العلوم و الحکم.
جزایری، محمد جعفر (1415ق)، منتهی الدرایه فی توضیح الکفایه، ج3، قم: دار الکتاب.
حرّ عاملی، محمد بن حسن (بیتا)، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، ج1 و 26، قم: مؤسسه آل البیت علیهمالسلام لإحیاء التراث.
حسینی خامنهای، سید علی (1399)، أجوبه الإستفتائات، تهران: مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی خامنهای، انتشارات انقلاب اسلامی، نشر فقه روز.
حسینی خامنه ای، سید علی (1375)، کاوشی در حکم فقهی صابئان، مجله فقه اهل بیت، 8، 3-14.
حلبی، ابن زهره (1411ق)، غنیه النزوع إلی علمی الاصول و الفروع، قم: مؤسسه امام صادق(ع).
حلّی(علامه)، حسن بن یوسف (1412ق)، منتهى المطلب فی تحقیق المذهب، ج15، مشهد: مجمع البحوث الإسلامیه.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق)، المفردات فی غریب القرآن، ج1، بیروت: دارالقلم.
رشاد، علی اکبر (1399)، درس خارج فقه «مهندسی ژنتیک و جنگ بیولوژیک»، جلسه هشتم.
زرگری نژاد، غلامحسین (1390)، رسائل مشروطیت: مشروطه به روایت موافقان و مخالفان، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
سبزواری، سید عبدالأعلی (1413ق)، مهذب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج2، قم: مؤسسه المنار.
سجادی، جعفر (1373)، فرهنگ معارف اسلامی، ج1، تهران: کومش.
سیفی مازندرانی، علی اکبر (1425ق)، مبانی الفقه الفعال فی القواعد الفقهیه الأساسیه، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
شب زندهدار، مهدی، خارج فقه «کتاب طهارت»، جلسه 82، سال تحصیلی 91-92
شبیری زنجانی، سید موسی(1380)، کتاب نکاح، ج4، قم: مؤسسه پژوهشی رای پرداز.
شحاته، عبدالله محمود (1421ق)، تفسیر القرآن الکریم، ج3، قاهره: دار غریب.
شهیدی، جعفر (1378)، ترجمه نهج البلاغه، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
صدر، سید محمدباقر (1410ق)، دروس فى علم الاصول، حلقه دوم، بیروت: دائره المعارف مطبوعات.
صدر، سید محمدباقر (1421ق)، الفتاوی الواضحه وفقاً لمذهب أهل البیت، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
صدر، سید محمد (1420ق)، ماوراء الفقه، ج1 و 8، بیروت: دار الأضواء.
صدری پور، امیرحسین (1390)، گنجینهای از تلمود، تهران: اساطیر.
صدوق(شیخ)، محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی (1404ق)، من لایحضر الفقیه، ج4، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
طبری، محمد بن جریر (1400ق)، جامع البیان، ج5، بیروت: دار المعرفه.
طوسی(شیخ الطائفه)، محمد بن حسن (1408ق)، النهایه فى مجرّد الفقه و الفتاوى، بیروت: دار الکتاب العربى.
طوسی(شیخ الطائفه)، محمد بن حسن (1387)، المبسوط فی فقه الإمامیه، ج2، تهران: المکتبه المرتضویه.
طوسی(شیخ الطائفه)، محمد بن حسن (1417ق)، الخلاف، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
طوسی(شیخ الطائفه)، محمد بن حسن (1417ق)، العدّه فی أصول الفقه، ج1، قم: بی نا.
علیدوست، ابوالقاسم (1383)، قاعده نفی سبیل، نشریه علمی مقالات و بررسیها، 76، 231-253.
علیدوست، ابوالقاسم (1399)، درس خارج فقه «کتاب القضاء»، جلسه 90، سال تحصیلی 98-99
ابن عقیل عمانی، حسن بن على (بیتا)، مجموعه فتاوی ابن أبی عقیل، قم: اخلاص.
فاضل لنکرانی، محمد (1425ق)، القواعد الفقهیه، قم: مرکز فقه الأئمه الأطهار(ع).
فقیهی، سیده فاطمه (1398)، جایگاه و نقش مبانی و قواعد فقهی در تعیین حقوق سیاسی زنان در نظام جمهوری اسلامی ایران، پژوهشنامه اسلامی زنان و خانواده، 14، 77-102.
کاشف الغطاء، جعفر بن خضر (1422ق)، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعه الغراء، قم: بوستان کتاب.
کلینی، محمد بن یعقوب (1365)، الکافی، ج2، تهران: دار الکتب الإسلامیه.
مطهّری، مرتضی (1361)، بررسی اجمالی مبانی اقتصاد اسلامی، تهران: حکمت.
مطهّری، (بیتا)، نظام حقوق زن در اسلام، تهران: صدرا.
مظفّر(علامه)، محمدرضا (1370)، اصول الفقه، ج1-2، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه.
مفید(شیخ)، محمد بن محمد بن نعمان (1410ق)، المقنعه، قم: مؤسسه النشر الاسلامى.
مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۷4)، تفسیر نمونه، ج4، قم: دار الکتب الإسلامیه.
ملک افضلی، محسن و دیگران (1392)، بررسی شرط تقوا و عدالت مقامات حکومتی در فقه امامیه و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، نشریه حکومت اسلامی، 68، 119-144.